អត្ថបទបន្ថែម
ប្រាសាទព្រះខ័ន – ប្រាសាទខ្មែរ ៖ ប្រាសាទព្រះខ័នមានទីតាំងស្ថិតនៅក្នុងក្រុម ប្រាសាទវង់ធំក្នុងទឹកដីនៃខេត្ដសៀមរាប មានចម្ងាយ៣គម ពីប្រាសាទបាយ័ន និង១,៥គម ពីទ្វារដីឆ្នាំង(ទ្វារអង្គរធំទិសខាងជើង) ។ ឈ្មោះនៃប្រាសាទនេះមានន័យថា “ដាវ” ។ តាមការស្រាវជ្រាវនៅសម័យបច្ចុប្បន្នគេយល់ថា កាលពីអតីតកាលសំណង់នៃប្រាសាទព្រះខ័ន គឺជាកន្លែងដាក់គ្រឿងសឹកសង្គ្រាម ។ ដូច្នេះព្រះខ័នជាឈ្មោះសម័យទំនើបនៅរក្សាឈ្មោះទីក្រុងពីបុរាណ ដែលមានឈ្មោះថា “ជ័យស្រី” មានន័យថា “ព្រះខ័ន” និងមានន័យម្យ៉ាងទៀតថា “ម្លូ” ។
ប្រាសាទព្រះខ័នកសាងឡើងដោយព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី ៧ នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១២ ក្នុងគ.ស១១៩១ ដើម្បីឧទ្ទិសចំពោះលទ្ធិព្រះពុទ្ធសាសនាមហាយាន ។ ព្រះអង្គបានកសាងព្រះបរមរូបព្រះបាទធរណិន្ទ្រវរ្ម័នទី២ជាព្រះ វរបិតា ជាទេវរាជតំណាងព្រះពោធិសត្វលោកេស្វរៈ ដូចគ្នានឹងប្រាសាទតាព្រហ្ម ដែលព្រះអង្គបានកសាងព្រះបរមរូបព្រះវរមាតា ជ័យរាជចូឌាមណី ជាទេវរាជតំណាងព្រះនាងប្រាជ្ញាបារមីតា ។
ប្រាសាទព្រះខ័នមានរាង៤ជ្រុងទ្រវែង បណ្ដោយ៨០០ម៉ែត្រ និងទទឹង៧០០ម៉ែត្រ ដែលមានស្រះបោក្ខរណី (គូទឹក) ទ័ពជុំវិញ ស្ថិតនៅលើផ្ទៃដីចំនួន៥៦ហិកតា ។ ប្រាសាទនេះមានកំពែងបួនជាន់ មានគោបុរៈចូលប្រាសាទតាមទិសទាំងបួន ប្រកបដោយបង្កាន់ដៃអសុរ និងទេពតាទាញព្រ័ត្រ (តំណាងឲ្យការកូរសមុទ្រទឹកដោះ) និងមានបង្គោលសីមាពីរជួរអមផ្លូវចូលផង ។ គោបុរៈនៃកំពែងខាងក្រៅទាំងអស់ សុទ្ធតែមានទ្វារបី ទ្វារមួយៗមានកំពូលខ្ពស់ប្រដាប់ដោយត្របកផ្កាឈូក ។ នៅសងខាងគោបុរៈខាងក្រៅមានចម្លាក់គ្រុឌជាន់នាគឆ្លាក់ភ្ជាប់នៅ ជញ្ជាំងកំពែង ។
តាមឯកសារដើមកំណើតអង្គរ លោក ម៉ារ បូ បានសរសេរឱ្យដឹងថា ប្រាសាទព្រះខ័នមានភិនភាគ និងលំនាំជាច្រើនដូចទៅនឹងប្រាសាទតាព្រហ្ម ដែលសំណង់ជាច្រើនកសាងជាប់ៗគ្នាពីមួយទៅមួយនៅសល់តែចន្លោះតូចៗ ប៉ុណ្ណោះ ។ លោកក៏បានសរសេរឱ្យដឹងទៀតថា ប្រាសាទព្រះខ័នពុំមានទម្រង់មុខគុហារ (មុខបួន) ដូចប្រាសាទបាយ័ន កំផែងខាងក្រៅនៃប្រាសាទតាព្រហ្ម បន្ទាយក្ដី តាសោម និងអង្គរធំនោះទេ ព្រោះប្រាសាទនេះសាងមុនគេ ហើយជាព្រះរាជនិវេសន៍បណ្ដោះអាសន្នរបស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ក្នុង អំឡុងពេលកំពុងស្ថាបនាទីក្រុងអង្គរធំឡើងវិញ បន្ទាប់ពីរាជធានីអង្គររងការខូចខាតដោយពួកចាមចូលលុកលុយកាលពីគ.ស ១១៧៧ ។
ផ្អែកតាមសិលាចារឹកនៃប្រាសាទព្រះខ័នបានបង្ហាញថា នៅក្នុងទីនៃប្រាសាទនេះមានរូបសំណាកចំនួន៥១៥រូប មានមន្ទីរព្យាបាលរោគចំនួន១០២ក្នុងព្រះរាជាណាចក្រ តែពុំបានបញ្ជាក់ថាសាងនៅត្រង់ណាខ្លះឡើយ ព្រមទាំងមានគេហដ្ឋានមួយជាកន្លែងឈប់សម្រាក ។ ចំណែកកម្មករ និងអ្នកបម្រើក្នុងការកសាងប្រាសាទមានចំនួន៩៧.៨៤០នាក់ ដែលក្នុងចំនួននេះមានស្ដ្រីរបាំចំនួន១.០០០នាក់ផងដែរ ។ ក្នុងមួយឆ្នាំមានរៀបចំពិធីបុណ្យទានធំចំនួន១០ដង ហើយក្នុងមួយខែមានថ្ងៃបុណ្យចំនួន១០ថ្ងៃដែលជាថ្ងៃសម្ដែងនូវ ទឹកចិត្ដរបស់ខ្មែរក្នុងបុណ្យតាមប្រពៃណីសាសនា និងតាមពេលសម្រាកលំហែ ។
តាមឯកសារផ្សេងទៀតបានឲ្យដឹងថា ប្រាសាទព្រះខ័នគឺជាមណ្ឌលពុទ្ធសាសនាដ៏ធំមានព្រះសង្ឃប្រមាណ១.០០០ អង្គគង់នៅសំណាក់ធម៌ និងមានសាកលវិទ្យាល័យមួយកសាងដោយព្រះនាងជ័យរាជទេវី ជាមហេសីទី១របស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ ។
ប្រាសាទព្រះខ័នក៏ដូចជាប្រាសាទដទៃទៀតរបស់ ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ដែរ ចម្លាក់ពុទ្ធរូបត្រូវទទួលរងនូវការដាប់បំផ្លាញចោល ឬកែច្នៃទៅជារូបផ្សេងៗ ដូចជា ឥសី លិង្គ ឬផ្កា ជាដើម នៅក្នុងរាជ្យរបស់ក្សត្របន្តក្រោយមកទៀត (ជ័យវរ្ម័នទី៨ ឥន្ទ្រជ័យវរ្ម័ន និងជ័យវរ្ម័នបរមឥស្វរៈ) ដែលបានប្ដូរផ្លាស់ទៅកាន់ព្រហ្មញ្ញសាសនាវិញ និងបានបណ្ដោយឲ្យមានប្រតិកម្មប្រឆាំងនឹងពុទ្ធសាសនា ។
មានចំណុចពិសេសគួរឲ្យកត់សម្គាល់ចំនួន២ដែល ធ្វើឲ្យប្រាសាទព្រះខ័នខុសប្លែកពីប្រាសាទនានាដទៃទៀត ។ ទី១ គឺសំណង់មន្ទីរពីរជាន់នៅក្បែរគោបុរៈខាងកើតនៃកំពែងទី២ (រាប់ពីខាងក្រៅទី១) ។ សំណង់មន្ទីរនេះមានសរសរមូលៗ មានលក្ខណៈដូចគ្នាទៅនឹងសំណង់បុរាណនៃអរិយធម៌ធំៗនៅតំបន់សមុទ្ទ មេឌីទែរ៉ានេដែរ ។ ទី២ គឺចេតិយស្តូបថ្មនៅប្រាង្គប្រាសាទកណ្ដាល ។ បើតាមការអះអាងរបស់ប្រវត្ដិវិទូខ្លះបានឱ្យដឹងថា ចេតិយស្តូបនេះគឺជាការកសាងនៅសម័យក្រោយអង្គរ តាមលំនាំនៃសិល្បៈសៀមនៅខេត្ដសុខោទ័យ ។ ព្រោះចេតិយនេះមានលក្ខណៈស្រដៀងទៅនឹងចេតិយដែលមាននៅក្នុងប្រទេស សៀមបច្ចុប្បន្នក្នុងអំឡុងសតវត្សរ៍ទី១៥-១៦នៃគ្រិស្ដសករាជ ។ ។ ឯអ្នកប្រវត្ដិវិទូខ្លះទៀតបានអះអាងថា ស្ដូបថ្មនេះកសាងឡើងតាមលំនាំនៃឥទ្ធិពលប្រទេសស្រីលង្កា ព្រោះចេតិយថ្មនេះជាសិល្បៈរបស់ខ្មែរដែលគ្រាន់តែទទួលឥទ្ធិពលពី ប្រទេសស្រីលង្កា ។
មានសម្មតិកម្មមួយចំនួនលើកឡើងដើម្បីគាំទ្រមតិ ដែលថា ស្តូបខាងលើនេះជាសិល្បៈដែលទទួលឥទ្ធិពលពីស្រីលង្កា ។ ទី១ មាត់ច្រកទ្វារចូលទៅកាន់ព្រះស្ដូបមានទំហំតូច ចេតិយមានកម្ពស់ខ្ពស់ជាងប្រអប់ទ្វារក្នុងប្រាសាទ ។ កត្ដានេះហើយដែលបញ្ជាក់ឱ្យដឹងថា ស្ដូបនេះត្រូវបានសាងសង់ក្នុងពេលជាមួយគ្នានឹងប្រាសាទព្រះខ័ន គឺធ្វើមុនគ្រោងទ្វារ និងជញ្ជាំង ។ តាមវិធីសាស្ដ្រសាងសង់ពីប្រពៃណី គឺការសាងសង់បល្ល័ង្កតម្កល់ទេវរូប ឬព្រះពុទ្ធរូបគេមិនធ្វើក្រោយបន្ទាប់ពីអគារនៃប្រាសាទសង់រួច នោះទេ ។ បើតាមការសន្និដ្ឋានថា ស្ដូបត្រូវនាំចូលទៅក្នុងប្រាសាទនៅក្រោយពេលប្រាសាទព្រះខ័នបាន កសាងរួចនោះ គឺជាការខុសឆ្គង ។ ទី២ បើតាមទំព័រប្រវត្ដិសាស្ដ្រអង្គររបស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ គឺព្រះអង្គម្ចាស់តមិន្ទ បានយាងទៅកោះស្រីលង្កាដើម្បីមូលហេតុសាសនា ។ បើយោងតាមឯកសារទំនាក់ទំនងរវាងខ្មែរនិងស្រីលង្កា មានចំណងជាមួយគ្នាពុំអាចផ្ដាច់ចេញបានឡើយនាសម័យបុរាណ ។ កត្ដានេះហើយអាចបញ្ជាក់អំពីឥទ្ធិពលនៃសិល្បៈបែបពុទ្ធសាសនានិយម ថេរវាទ (ស្រីលង្កា) មកលើប្រទេសកម្ពុជាក្នុងរជ្ជកាលរបស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ ។ ទី៣ តាមបរិបទនយោបាយក្នុងសម័យនោះពុំអាចឱ្យជនជាតិខ្មែរស្ថាបនាព្រះ ចេតិយដ៏ពិសិដ្ឋតាមលំនាំសិល្បៈសៀមដែលជាគូបដិបក្ខវិវាទក្រោយពី សង្គ្រាមស៊ីសាច់ហុតឈាមដែលផ្សែងមិនទាន់រលត់នៅឡើយរវាងប្រទេស ទាំងពីរក្នុងព្រឹត្ដិការណ៍ដែលបន្ទាប់ពីកងទ័ពសៀមបានរុករានដុត បំផ្លាញទីក្រុងអង្គរឱ្យខ្ទេចខ្ទាំរួចហើយនោះឡើយ ។ ដូច្នេះ ការសន្និដ្ឋានជារួមថា ភាពស្រដៀងគ្នារវាងចេតិយសៀម និងខ្មែរ ពុំមែនមានន័យថា ខ្មែរចម្លងពីសៀម ឬសៀមចម្លងពីខ្មែរឡើយ ហើយប្រភពចេតិយនៅប្រាសាទព្រះខ័នមានលំនាំចេញមកពីប្រទេសស្រីលង្កា ទើបជា «ការត្រឹមត្រូវ» ៕
អត្ថបទពេញនិយម ៖ ប្រាសាទបន្ទាយស្រីដំដែក – ប្រាសាទខ្មែរ
